Daatselaar GrenssteenHalverwege de 19e eeuw werden in de Grebbelinie hardstenen paaltjes geplaatst in opdracht van het Ministerie van Oorlog. De grenspalen waren bedoeld om de Militaire Rijksgronden af te bakenen. De stenen zijn eenvoudig te herkennen aan de ingegraveerde “O”. In een begroting van onderhoud uit 1880 meldt de Genie te Amersfoort het aantal van 257 hardstenen en 179 houten grenspalen.

In de begroting worden de beheerkosten van de 4e stelling (de Grebbelinie) opgesomd. Het ging om een bedrag van 4500 gulden, dat werd besteed aan het repareren, schilderen en controleren van alle voorwerpen in de Grebbelinie. Met die voorwerpen werden bruggetjes, sluizen, bergloodsen, duikers en wachterswoningen bedoeld. Als laatste worden de grenspalen van het ministerie van Oorlog genoemd. Veel onderhoud zullen de palen niet behoefd hebben. Wél moest worden gecontroleerd of ze er nog stonden en of de houten grenspalen niet aan vervanging toe waren. Voor dit soort onvoorziene zaken werd een bedrag van 350 gulden gereserveerd.

Hoewel het maar kleine elementjes zijn van de verdedigingswerken in de Grebbelinie, hebben ze wel degelijk grote waarde. In de eeuwenlange geschiedenis van de linie is heel wat gegraven, versterkt, verplaatst, opgehoogd, dichtgegooid, gekapt en aangeplant. De stenen bieden daarom waardevolle informatie in het veld over de oorspronkelijke ligging van het vestingwerk.

RoffelaarGrenzen

Deze informatie is alleen betrouwbaar als de positie overeenkomt met de aangegeven grenzen op historische kaarten. Op het kaartfragmentje van de Voorpost op de Roffelaarskade zijn diverse nummers te zien. Bij de nummers 25, 80 en 81 is een vierkantje ingetekend; de grenssteen. Bij Spakenburg en de oude werken bij Daatselaar zijn de grenspalen van extra waarde. Hier zijn de verdedigingswerken (grotendeels) verdwenen en zijn de grenspalen het enige harde bewijs van wat ooit was.

Grenspaal RoffelaarNiet alle grenspalen zijn gelijk van vorm. We kunnen ze in drie series onderscheiden; de meest algemene stenen zijn van groot formaat, aan de bovenzijde achtkantig, met de bekende “O” en een nummer. (zie foto linksboven) Deze grenspalen komen voor van het Hoornwerk aan de Grebbe tot aan het Werk bij Krachtwijk. De tweede serie grenspalen oogt vierkant en een stuk kleiner, al is er ruimte genoeg voor de “O” met nummer. Dergelijke stenen zijn aangetroffen op de Roffelaarskade, de Groeperkade en de Asschatterkade. Bij de meeste van deze palen zijn de hoeken netjes afgewerkt, maar er bestaan ook puur balkvormige exemplaren. Tenslotte zijn er nog kleine grenspaaltjes zonder nummer, alleen met de letter “O”. Deze stenen zijn aanwezig in de Groeperkade en het Werk aan de Daatselaar. Het vermoeden bestaat dat deze palen na 1874 zijn toegevoegd aan de linie en zijn geplaatst waar nog geen stenen exemplaar voorhanden was. In 1874 werd door de Vestingwet immers duidelijk welke vestingen konden verdwijnen en kregen de Rijksmagazijnen heel wat grenspalen te verwerken die met het slopen van de vestingwerken verwijderd moesten worden.

Aspalen in de Grebbelinie

Waar grenspalen langs de grenzen van de Militaire Rijksgronden liggen, daar vinden we aspalen in de as van de kade en Liniedijk. De palen hebben geen nummer, maar een letter. Het is momenteel niet bekend hoeveel aspalen nog bestaan in de Liniedijk; vermoedelijk zijn ze voor het grootste deel verdwenen. Bij elke verhoging of vergraving van het dijklichaam verdween de paal immers onder het zand, terwijl de grenzen van de Liniedijk in de loop der geschiedenis in grote lijnen gelijk bleven. De aspalen vormden referentiepunten waar naar verwezen werd, zodat men de Rijksgronden nauwkeurig in kaart kon brengen.

Aspaal GroeperkadeDat de palen nog wel te vinden zijn op de Groeperkade ligt aan het feit dat deze dijk niet is opgehoogd en omgespit zoals de Liniedijk tijdens de mobilisatie in 1939-’40 en tijdens de aanleg van het Valleikanaal. Op de Groeperkade vinden we steeds een aspaal op de plek waar de kade een knik maakt. Tussen de twee aspalen werd op de kaart een lijn getrokken en deze lijn was weer een referentielijn voor de opgemeten en vastgestelde breedte van de dijk. Deze metingen werden halverwege de 19e eeuw uitgevoerd. Toen werden tevens grens- en aspalen geplaatst. De kaart hierboven laat een aslijn GR zien. Linksboven in het kaartje is met een zwart vierkantje de positie van de aspaal op de Liniedijk bij de Brinkkanterweg ingetekend. Op de foto rechts staat aspaal K, die werd ontdekt op de Groeperkade. In oktober 2010 waren er 9 aspalen teruggevonden.

Resterende grenspalen in de Grebbelinie

gidsGrebbelinie2019In 2004 zijn de resterende grenspalen in de Grebbelinie ingetekend in de cultuurhistorische gids. Van slechts 16 hardstenen grenspalen was op dat moment de positie bekend. Gerichte zoektochten van de Stichting Grebbelinie zorgden ervoor dat er in de tweede druk van 2007 al 30 grenspalen konden worden opgenomen in de kaarten van de diverse verdedigingswerken. In de loop van 2007 en 2008 troffen we nog eens 12 grenspalen. Op één van de posities was aan het nummer te zien dat de hardstenen paal verplaatst was, toen de Asschatterweg door het Voorwerk bij Asschat werd getrokken. Voorheen lag deze weg óm het verdedigingswerk heen. De militairen hebben de paal toen op een plaats gezet waar nog geen grensafbakening stond. Een andere bijzondere ontdekking werd gedaan bij de restauratiewerkzaamheden in het Werk aan de Daatselaar.

GrenspaalProvincieDaar stonden twee stenen die tevens fungeerden als gemeentegrens tussen Renswoude (R) en Lunteren (L). De gemeentegrens liep destijds langs de Slaperdijk, maar tijdens de bouw van Fort Daatselaar werd in de Franse periode geen rekening meer gehouden met de krampachtige grensbepalingen van de gemeente en de provincie. Het Fort maakte tijdelijk deel uit van twee gemeenten en twee provincies. Het bleek dat elke gemeente zijn eigen nummering had; aan weerszijden van de paal stond het nummer dat binnen de desbetreffende gemeente aan de paal gegeven was. Deze dubbele nummering komt nergens anders voor in de Grebbelinie. In februari 2011 waren er 49 grenspalen en 12 aspalen teruggevonden.

Deze pagina over grenspalen kan voorlopig worden afgesloten met een bijzonder exemplaar langs de weg tussen Renswoude en De Klomp. Ter hoogte van de Slaperdijk staat een grenspaal van de provincie Gelderland. De dijk ligt precies op het grondgebied van de provincie Utrecht. Geen toeval, want aan de aanleg ging een provinciaal geschil vooraf waarbij Utrecht Gelderland beschuldigde van slecht onderhoud van de Grebbedijk. Als reactie liet men de dijk aanleggen, zodat het water -zo dacht men- op Gelders grondgebied zou blijven bij een overstroming.

Lijst met nog aanwezige grenspalen in de Grebbelinie

GemeenteWerkRestBijzonderheden
SpakenburgBatterij voor de BochtO8, O9De grenspalen zijn beschadigd. Beide liggen momenteel op het terrein van Museum Spakenburg.
SpakenburgBatterij bewesten de haven O12De grenspaal is in het bezit van museum Spakenburg
AmersfoortWerk bij KrachtwijkO177 was aanwezig, maar is verdwenen
AmersfoortLinie langs de EemO 29, O152
AmersfoortWerk aan de GlashutO108Steen is verplaatst.
LeusdenLiniedijk NoordO33, O46, O49, V’
LeusdenAsschatterkadeO8, O23, O29, O36, O44, O100, O106, O112, O114, F, H, I, KO100 lag oorspronkelijk langs de Asschatterweg. Tevens waarschijnlijk aanwezig: O117, O118
WoudenbergRoffelaarskadeO25, O29, O32, O68, O74, O80, O81
WoudenbergLiniedijkO110, O117O110 staat momenteel bij de loopgraaf van de Stichting Grebbelinie in ’t Vizier.
RenswoudeDe EngelaarO15, O20, O28O15 is beschadigd
RenswoudeGroeperkade O55, O79, O198, B,C,E,L,K,I 
RenswoudeFort DaatselaarO6, O7, O13, O16/ O109, O123O123 moet opnieuw geplaatst worden O16 en O 109 is één paal met cijfers aan weerszijden.
VeenendaalFort BuursteegO2, O25, O36O25 en O36 moeten opnieuw geplaatst worden.
RenswoudeDe SchalmO1Staat langs de Slaperdijk, vele malen aangereden
RenswoudeJuffrouwwijkO1, O20, O38, O43
U. HeuvelrugRoode HaanO1, O28O1 is beschadigd
RhenenGrebbebergO3, O46, O62O46 werd door Martijn Boosten(Probos)  aangetroffen.

Met dank aan: Gerard Muller, Kees van de Waal, Ted Smeding, Geo van Geffen, Jan de Vries, Rob Meeuwisz, Johan Lagerweij, Martijn Boosten, Cor Keuning